نظارت و ارزیابی دانش بنیان؛ ساختارها و معیارها

نظام دانش‌بنیان در ایران، نه‌فقط بر اساس حمایت، بلکه بر پایه نظارت علمی و ساختارمند شکل گرفته است. شرکت‌هایی که موفق به دریافت عنوان «دانش‌بنیان» می‌شوند، باید در کنار بهره‌مندی از تسهیلات دولتی، تعهداتی مشخص را در حوزه‌های فناوری، نیروی انسانی، مالی و علمی رعایت کنند. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با استفاده از ساختارهای نظارتی دقیق، به‌صورت مستمر عملکرد این شرکت‌ها را بررسی می‌کند.

در این مقاله، با نگاهی تحلیلی به منابع رسمی، فرآیند نظارت، ارزیابی و بازرسی این شرکت‌ها را مرور می‌کنیم. با ما همراه باشید تا بدانید چه معیارهایی برای حفظ اعتبار دانش‌بنیان ضروری است.

 

ساختار نظارتی معاونت علمی و فناوری بر شرکت‌های دانش‌بنیان

نظارت بر فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان، یکی از وظایف اصلی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و کارگروه ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان است. این نظارت در چارچوب قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و با هدف صیانت از منابع حمایتی دولت و ارتقای کیفیت فعالیت‌های فناورانه انجام می‌شود.

مهم‌ترین ارکان ساختار نظارتی:

1. کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان
   • زیر نظر مستقیم معاونت علمی فعالیت می‌کند
   • وظیفه ارزیابی اولیه، تأیید، تمدید و لغو دانش‌بنیان بودن را بر عهده دارد
2. کارگزاران ارزیابی و بازرسی
   • شرکت‌ها یا نهادهای تخصصی طرف قرارداد با معاونت علمی
   • مأمور بازدید میدانی، بررسی مستندات و ارزیابی تخصصی
3. سامانه ارزیابی و نظارت (https://daneshbonyan.isti.ir)
   • بستر رسمی ثبت اطلاعات، گزارش‌دهی و مکاتبات ارزیابی
   • به شرکت‌ها امکان مشاهده وضعیت، پیگیری فرآیند و ارسال مستندات را می‌دهد
4. صندوق نوآوری و شکوفایی (در برخی حمایت‌ها)
   • به عنوان نهاد مالی، در ارزیابی توجیه اقتصادی پروژه‌ها و تطابق هزینه‌کرد دخالت دارد

نظارت نه‌تنها در مرحله پذیرش اولیه بلکه در طول دوره فعالیت دانش‌بنیان بودن به‌صورت دوره‌ای انجام می‌شود و نقش مهمی در تمدید اعتبار یا لغو آن دارد.

معیارهای کمی و کیفی ارزیابی عملکرد فناورانه و فعالیت‌های تحقیقاتی

در فرآیند نظارت و ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، عملکرد فناورانه و سطح فعالیت‌های تحقیقاتی شرکت یکی از اصلی‌ترین شاخص‌ها محسوب می‌شود. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، مجموعه‌ای از معیارهای کمی و کیفی را برای سنجش میزان پیشرفت فناوری، تحقیق و توسعه و نوآوری در نظر می‌گیرد.

معیارهای کمی (قابل اندازه‌گیری):

• تعداد محصولات یا خدمات فناورانه تولید شده
• میزان فروش و تعداد قرارداد های محصولات دانش‌بنیان (درآمد ناشی از فناوری)
• تعداد پرسنل تمام‌وقت در واحد تحقیق و توسعه (R&D)
• میزان سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (بودجه داخلی یا جذب منابع بیرونی)
  

معیارهای کیفی (تحلیلی و ساختاری):

• میزان پیچیدگی فنی محصولات یا خدمات
• مستندات توسعه فناوری (دستاوردهای فنی، مستندات فنی، نمونه‌سازی)
• استفاده از فناوری‌های نوظهور یا بومی‌سازی فناوری
• رویکرد علمی تیم فنی به حل مسائل
• وجود واحد تحقیقاتی سازمان‌یافته با فرآیندهای مشخص
• زیرساخت های نرم توسعه یافته جهت بهبود مستمر در حوزه فناوری
• تولیدات علمی و مقالات پژوهشی

این شاخص‌ها در فرآیند تمدید اعتبار، بازرسی‌های میدانی، یا بررسی گزارش‌های دوره‌ای توسط کارگروه ارزیابی و کارگزاران تخصصی بررسی می‌شوند.

 

نظارت بر رعایت تعهدات قانونی

پس از دریافت تأییدیه دانش‌بنیان، شرکت موظف است در طول دوره اعتبار خود، به تمامی تعهدات قانونی که هنگام دریافت تأییدیه به عنوان برنامه و خط مشی توسعه فناوری در مجموعه خود ارائه نموده است، پایبند باشد. این تعهدات نه‌ تنها شامل الزامات فنی، بلکه ناظر بر ساختار مالکیت، نیروی انسانی، فعالیت‌های فناورانه و شفافیت عملکرد شرکت نیز هستند.

کارگروه ارزیابی و معاونت علمی، با استفاده از گزارش‌های دوره‌ای و ابزارهای نظارتی، می‌تواند بررسی نماید که آیا شرکت همچنان در چارچوب معیارهای تعیین‌شده برای دانش‌بنیان بودن باقی مانده است یا خیر.

مصادیق مهم تعهدات قانونی و نظارت بر آن‌ها:

• تطابق موضوع فعالیت شرکت با اهداف فناورانه ثبت‌شده در سامانه؛
• ثبات در شاکله دانشی و فنی شرکت همچون ساختار هیئت‌مدیره، ترکیب سهامداران و مدیرعامل و سایر افراد تأثیرگذار؛
• استفاده صحیح از عنوان دانش‌بنیان در فعالیت‌هایی که مشمول هستند
• عدم انحراف از محصول یا فناوری تأییدشده در زمان ارزیابی؛
• پایبندی به ضوابط اخلاقی، زیست‌محیطی و استانداردهای فنی مرتبط با حوزه فعالیت؛

در صورت تخلف از این تعهدات یا عدم به‌روزرسانی اطلاعات در سامانه دانش‌بنیان، ممکن است شرکت مشمول اخطار، تعلیق یا حذف از فهرست شرکت‌های دانش‌بنیان شود.

 

ارزیابی دوره‌ای تولیدات علمی و مقالات پژوهشی

تولیدات علمی و مقالات پژوهشی منتشر شده توسط اعضای شرکت، یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی سطح فعالیت علمی و تحقیقاتی شرکت‌های دانش‌بنیان محسوب می‌شود. هرچند این معیار به‌تنهایی برای پذیرش یا تمدید دانش‌بنیان بودن کافی نیست، اما نقش پررنگی در ارزیابی کیفی شرکت و میزان پویایی علمی تیم فنی دارد.

کارگروه ارزیابی، در فرآیند نظارت دوره‌ای، به بررسی موارد زیر در حوزه خروجی‌های علمی می‌پردازد:

شاخص‌های ارزیابی تولیدات علمی:

• تعداد مقالات منتشر شده در نشریات علمی معتبر توسط اعضای هیئت مدیره یا متخصصان موثر شرکت (داخلی یا ISI/Scopus)
• ارتباط مقالات با حوزه فناوری یا محصول شرکت

بررسی گزارش‌های مالی و شفافیت مالی شرکت‌ها

یکی از محورهای مهم در فرآیند نظارت بر شرکت‌های دانش‌بنیان، بررسی وضعیت مالی و میزان شفافیت اقتصادی شرکت است. این بررسی به معاونت علمی و کارگروه ارزیابی کمک می‌کند تا میزان پایداری مالی، استقلال اقتصادی و تطابق عملکرد واقعی با اسناد ارائه‌شده را ارزیابی کنند.

مهم‌ترین موارد بررسی در گزارش‌های مالی:

• اظهارنامه مالیاتی سالانه و ثبت رسمی آن در سازمان امور مالیاتی کشور؛
• تطابق میزان فروش محصولات فناورانه با ادعای شرکت در سامانه دانش‌بنیان؛
• جریان درآمدی حاصل از محصولات یا خدمات دارای فناوری؛
• هزینه‌های تحقیق و توسعه (R&D) در ساختار هزینه‌ای شرکت؛
• گزارش‌های حسابرسی مستقل (در صورت وجود)؛
• مسیرهای تأمین مواد اولیه و هزینه کردهای شرکت؛

همچنین شرکت‌هایی که از تسهیلات صندوق نوآوری و شکوفایی یا سایر حمایت‌های مالی استفاده کرده‌اند، موظف‌اند گزارش‌های مالی مربوط به مصرف منابع را طبق ضوابط مشخص ارائه دهند.

نقص یا ابهام در گزارش‌های مالی، عدم ارسال به‌موقع مستندات، یا تفاوت میان اسناد مالی و عملکرد واقعی، می‌تواند به اخطار، تعلیق یا حذف شرکت از فهرست دانش‌بنیان‌ها منجر شود.

 

نظارت بر نیروی انسانی متخصص و سطح تحصیلات کارکنان

ترکیب نیروی انسانی، سطح تخصص و میزان تحصیلات اعضای کلیدی شرکت، یکی از معیارهای ثابت در ارزیابی و نظارت بر شرکت‌های دانش‌بنیان است. چرا که وجود تیم متخصص و علمی، نشان‌دهنده‌ی توانمندی در حفظ و توسعه فناوری شرکت است.

مواردی که در فرآیند نظارت بررسی می‌شوند:

• سطح تحصیلات و تخصص مدیرعامل، اعضای هیئت‌مدیره و تیم فنی؛
• سابقه کاری نیروی انسانی در حوزه فناوری؛
  شامل فعالیت در R&D، پروژه‌های پژوهشی، یا تولید محصول فناورانه
• نسبت نیروی متخصص به کل کارکنان شرکت؛
  در شرکت‌های تولیدی و صنعتی، این نسبت باید با نوع فناوری تناسب داشته باشد

در صورتی که شرکت در دوره نظارت، کاهش چشمگیر در نیروی متخصص داشته باشد یا ترکیب تیم با معیارهای اولیه ارزیابی همخوانی نداشته باشد، ممکن است در فرآیند تمدید دچار مشکل شود یا نیاز به بازنگری داشته باشد.

 

ارزیابی نوآوری محصولات و خدمات ارائه‌شده

یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی و نظارت شرکت‌های دانش‌بنیان، میزان نوآوری و فناوری به‌کاررفته در محصولات یا خدمات آن‌هاست. این معیار نه‌تنها در مرحله تأیید اولیه اهمیت دارد، بلکه در بازرسی‌ها و تمدید دوره‌ای نیز نقشی کلیدی ایفا می‌کند.

معاونت علمی و فناوری و کارگروه ارزیابی، با تکیه بر مستندات فنی، گزارش‌های عملکرد و بازدیدهای میدانی، سعی می‌کنند سطح فناوری و نوآوری محصول را به‌طور دقیق بررسی کنند.

معیارهای ارزیابی نوآوری:

• میزان پیچیدگی فنی و سطح فناوری محصول یا خدمت؛
• داشتن نوآوری نسبت به نمونه‌های داخلی یا خارجی موجود؛
• استفاده از دانش بومی یا طراحی اختصاصی در فرآیند توسعه؛
• امکان ثبت اختراع یا وجود گواهی ثبت اختراع معتبر؛
• قابلیت توسعه‌ پذیری، مقیاس‌ پذیری و کاربرد پذیری در بازار؛

 

سیستم رتبه‌بندی و طبقه‌بندی شرکت‌های دانش‌بنیان

بر خلاف تصور عمومی، شرکت‌های دانش‌بنیان بر اساس یک سیستم عددی یا رتبه‌بندی مرحله‌ای ارزیابی نمی‌شوند؛ بلکه مطابق آیین‌نامه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، به سه دسته رسمی و قانونی تقسیم می‌شوند که هر کدام شرایط و امتیازهای متفاوتی دارند:

۱. شرکت دانش‌بنیان نوپا

این شرکت‌ها معمولاً در مراحل اولیه فعالیت خود هستند و هنوز به مرحله تولید صنعتی نرسیده‌اند. داشتن تیم متخصص، فعالیت در حوزه فناوری و ارائه نمونه محصول اولیه (MVP) از الزامات این گروه است.

۲. شرکت دانش‌بنیان نوآور

این گروه، شرکت‌هایی هستند که فعالیت‌های تحقیق و توسعه آن‌ها منجر به ایجاد فناوری قابل تجاری‌سازی شده است. شرکت‌های نوآور معمولاً از فاز نوپایی عبور کرده‌اند و در مسیر تثبیت بازار یا توسعه محصول قرار دارند.

۳. شرکت دانش‌بنیان تولیدی (فناور)

این دسته شامل شرکت‌هایی است که به تولید صنعتی محصولات دانش‌بنیان رسیده‌اند و توانایی صادرات، تولید انبوه و اثرگذاری در اقتصاد فناورانه کشور را دارند.

 

فرآیند بازرسی و ممیزی دوره‌ای

طبق آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، کارگروه ارزیابی و تشخیص شرکت‌های دانش‌بنیان این اختیار را دارد که در هر زمان، نسبت به بررسی و ممیزی عملکرد شرکت‌هایی که موفق به اخذ گواهی دانش‌بنیان شده‌اند، اقدام کند. این نظارت می‌تواند شامل بازدید میدانی، بررسی مدارک مجدد، ارزیابی فنی محصولات یا بررسی تطابق با معیارهای قانونی باشد.

با این حال، در عمل، اجرای ممیزی‌های دوره‌ای خارج از فرآیند تمدید مجوز به‌ندرت اتفاق می‌افتد. دلیل اصلی این موضوع، کاهش منابع مالی و هزینه‌های مربوط به کارگزارهای ارزیابی است. بنابراین در اغلب موارد، شرکت‌ها تنها در دو نقطه کلیدی مورد ارزیابی مجدد قرار می‌گیرند:

• ارزیابی اولیه هنگام درخواست دانش‌بنیانی
• ارزیابی تمدید مجوز که معمولاً ۳ یا ۵ سال پس از صدور گواهی انجام می‌شود

در شرایط خاص یا در صورت گزارش‌های رسمی تخلف، ممکن است نظارت دوره‌ای یا فوق‌العاده‌ای صورت گیرد؛ اما این موارد استثنا هستند، نه قاعده.

 

کلام آخر

فعالیت در قالب یک شرکت دانش‌بنیان تنها به گرفتن تأییدیه اولیه محدود نمی‌شود. حفظ این وضعیت نیازمند پایبندی به ضوابط قانونی، ثبت و گزارش‌ دقیق عملکرد، توسعه مستمر فناوری و ارتقاء نیروی انسانی است. ساختار نظارتی معاونت علمی، با تکیه بر ارزیابی‌های تخصصی و ممیزی‌های دوره‌ای، این اطمینان را به وجود می‌آورد که حمایت‌های مالی و قانونی به شرکت‌هایی اختصاص یابد که واقعاً شایسته آن هستند.

درک صحیح از این معیارها و آمادگی برای پاسخ‌گویی به فرآیندهای نظارتی، می‌تواند مسیر پایداری و رشد شرکت‌های فناور را تضمین کند.

 

اگر شما هم به‌دنبال محتوایی قابل‌اتکا برای درک بهتر ساختارهای نظارتی و معیارهای ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان هستید، بخش «دانش‌بنیان» در تدبیر سینا را دنبال کنید. اطلاعاتی که امروز نیاز دارید، همین‌جا در اختیار شماست.